Буряад хэлэн ба уран зохёол заалгын гол бодол, һуралсалай шэнэ номууд ба ФГОС: БГУ-гай Буряад хэлэ сахин хүгжөөлгын түбэй байгша ондо бэелүүлһэн ажал

Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин Буряад хэлэ сахин хүгжөөлгын түбэйхид энэ жэл бэелүүлһэн ажал тухайгаа хөөрэжэ үгөө. Тус түбэй ахалагша онол аргашан Ринчин Дылыковагай тэмдэглэһээр, байгша ондо тэдэ Буряад хэлэ ба уран зохёол заалгын гол бодол зохёогоо болон һуралсалай номууд дээрэ хүдэлөө.

Эхин ба үндэһэн юрэнхы болбосоролой шэнэ ФГОС нэбтэрүүлэгдэжэ, буряад хэлэн ба уран зохёолой һуралсалай-онол аргын согсолборинуудые шэнэлхэ гү, али зохёохо хэрэгтэй болоо юм. БГУ-гай Зүүн зүгэй институдай Буряад хэлэн ба уран зохёолой дээдэ һургуулиин бүридэлэй һалбари болодог Буряад хэлэ сахин хүгжөөлгын түб энэ талаар горитой ажал ябуулаа. Буряад хэлэ ба уран зохёол заалгын гол бодол зохёогоо. Тэрэнь даб дээрээ Буряад Уласай, Усть-Ордын болон Агын тойрогуудай һургуулинуудта зүбшэн хэлсэгдэжэ байна.

2019 ондо холбоото уласай хэмжээндэ Оросой арадуудай түрэлхи хэлэнүүдые заалгын гол бодол зохёогдоһон болон түрэлхи хэлэнүүдые шудалалгын шиидхэгдээгүй асуудалнууд тодорхойлогдоһон юм гэжэ тэмдэглэлтэй.

Мүнөө үедэ хүүгэдэй сэсэрлигэй хүмүүжэмэлнүүдэй, эхин ангинуудай һурагшадай түрэл хэлэеэ мэдэсын ондо ондоо хэмжээтэй байһантайнь холбоотой шэнэ бэрхэшээл тодорхойлогдоо.

БГУ-гай Буряад хэлэ сахин хүгжөөлгын түбтэ буряад хэлэ ба уран зохёол тэрэ тоодо хэшээлһээ гадуур яагаад заахаб, мүн нэмэлтэ болбосоролой һалбарида энэ асуудал яажа шиидхэхэб гэжэ юрэнхыдэнь ойлгоно. Тэрэнээ Гол бодолдо элирхэйлэнхэй юм. Буряад хэлэ заахадаа, харилсаанай, хүгжөөлгын ба бусад аргануудай хажуугаар үхибүүдэй мэдэсын хэмжээ, илгаа хараада абаха хэрэгтэй гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Гол бодолой түлэб мүнөө һургуулинуудта ба һуралсалай бусад эмхинүүдтэ зүбшэн хэлсэлгэдэ эльгээгдэнхэй, һанамжа дурадхалнууд суглуулагдажа байна. Гол бодолой гүйсэд бэлдэгдэхэдэ, тэрэниие буряад хэлэн ба уран зохёолой багшанарай съезд дээрэ баталжа, бүхы багшанар, УМК зохёогшод баримталдаг болохо. Тус данса ганса Буряад Уласай багшанарта бэшэ, харин буряад хэлэнэй заагдадаг Агын ба Усть-Ордын тойрогуудай багшанарта хабаатай.

Татарстан Уласые жэшээ болгохоор. Тэндэ хэлэеэ һайншье мэдэхэ, һаяшье шудалжа эхилһэн һурагшадта хараалагдаһан мэдэсын ондо ондоо хэмжээнэй даабаринуудтай УМК зохёогдонхой.

Энэ жэлэй туршада ажалай гурбан бүлэг БГУ-гай Зүүн зүгэй институдай Буряад хэлэн ба уран зохёолой дээдэ һургуулиин Буряад хэлэ сахин хүгжөөлгын түбтэ һуралсалай ном зохёон бэлдэлгын ажал ябуулһан байна. Дээдэ һургуулиин захирал Гарма-Ханда Гунжитовагай Восток-Телеинформ гэһэн мэдээсэлэй агентствын сурбалжалагшада хөөрэһөөр, холбоото уласай шэнэ жэшээтэ хэбүүдэй ёһоор номуудые шэнэлхэ зорилготойгоор иимэ ажал ябуулагдаа юм.

- Октябриин эхеэр Юрэнхы болбосоролой талаар нютаг можын һуралсалай-онол аргын нэгэдэлэй (РУМО) ээлжээтэ бэшэ зүблөөн үнгэргэгдэжэ, нэгэ бүлэгэймнай зохёоһон һуралсалай-онол аргын гурбан согсолбори шэнжэлэгдэн сэгнэгдээ. Энэ хадаа Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай захилаар БГУ-гай Буряад хэлэ сахин хүгжөөлгын түбтэ бэлдэгдэһэн «Yзэглэл. 1-дэхи анги», «Буряад хэлэн. 1-дэхи анги», «Мүшэхэн. 1-дэхи анги» гэжэ согсолборинууд болоно. РУМО тус УМК-нуудые һуралсалда хэрэглэхээр зууршалха шиидхэбэри абаа, - гэжэ Гарма-Ханда Гунжитова хөөрөө. – Саашадаа мүнгэ оложо, эдэ шэнэлэгдэһэн номуудые хэблэхэ хэрэгтэй. Тэдэниие зохёохо хэрэгтэ бидэ һургуулида хүдэлжэ байһан багшанарые хабаадуулаабди гэжэ тэмдэглэхэ шухала.

Зохёогшодой үшөө нэгэ бүлэг 5-дахи ангида үзэхэ номууд дээрэ хүдэлөө юм. Энэ ажалда баһал һургуулиин багшанар хабаадуулагдаа. Юуб гэхэдэ, тэдэ буряад хэлэ заажа, үхибүүдтэй хүдэлжэ байһан хадаа, бүхы онсо шэнжэнүүдыень һайн мэдэнэ. Мүнөө УМК-нуудай гар бэшэгүүд бэлэн болонхой. Даб дээрээ Улас түрын «Бэлиг» түбэй хэблэлэй эрхилэгшэд, алдуу заһагшад, уран зураашад тэдээн дээрэ хүдэлжэ байна. Удаань баһа РУМО-гой сэгнэлтэ гараха ёһотой.

Гадна уласта буряад хэлэ хүгжөөлгын нютагай засагай программанууд бэлдэгдэжэ байна. Энээнһээ урид Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин, болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай ба ехэнхидээ буряад зоной ажаһуудаг 12 аймагай хоорондо хэлсээн баталагдаа һэн.

- Эдэ аймагууд буряад хэлэ сахин хүгжөөлгын программануудые бэлдэжэ, мүрысөөнэй дүнгүүдээр программаяа бэелүүлхэ мүнгэндэ хүртөө. Эгээл ехэ мүнгэн – 1 сая түхэриг – Захааминай аймагта үгтөө. Сомонуудтай, гэр бүлэнүүдтэй горитой ажал ябуулха хэрэгтэй. Энэ бүхы ажал аймагта үнгэргэгдэнэ, - гэжэ Ринчин Дылыкова тэмдэглээ.

Зүгөөр бүхыдөө буряад хэлэнэй байдал тухай хэлэхэ болоо һаа, үлүү ехээр урмашахаар юумэн үгы гэжэ мэргэжэлтэд хэлэнэ. Г-Х. Гунжитовагай тэмдэглэһээр, наһанай бүлэгөөр харахада, илангаяа бага хүүгэд хэлэеэ муу мэдэнэ гэжэ шэнжэлгэнүүд харуулаа. Иимэ байдал ганса Буряад ороной бэшэ, мүн Агын ба Усть-Ордын тойрогуудай хүүгэдэй сэсэрлигүүдэй хүмүүжэмэлнүүдэй дунда тогтонхой. Шалтагааень усадхаха ехэ орёо юм. Юуб гэхэдэ, гар утаһан, планшет, гаджет гэхэ мэтэ үргэнөөр дэлгэржэ, багашуул буряад хэлэнэй үгы шахуу Интернедтэ ехэ сагаа зорюулна. Ринчин Дылыковашье иимэ һанамжатай. Үхибүүдэй компьютер, телевизор ехээр харадаг хадань, ород хэлэн түрүү һуури эзэлжэ, буряад хэлэн хойшоо гарашана.

Иимэ байдал хубилгаха хэрэгтэй, залуушуулые хабаадуулжа, буряад хэлэн дээрэ һонирхолтой наадануудые, гоё мультфильмүүдые, дуунуудые зохёохо шухала гэжэ нэгэн дуугаар хэлэнэ. Тиихэлээрээ энэ талаар шиидхэбэринүүд холын хараатайгаар абтаха ёһотой. Түрэлхидтэй заатагүй хүдэлхэ хэрэгтэй. Мүнөө буряад хэлэтэй түрэлхидтэй гэр бүлэдэ ородоор хөөрэлдэдэг ха юм. Энэ асуудалые гансал һургуулиин хүсөөр ба оролдолгоор шиидхэхын аргагүй. Олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдтэй, мэдээжэ хүнүүдтэй, хүндэтэй зонтой, санаартантай суг хамта ойлгууламжын, идхалгын ажал ябуулха шухала. Гэбэшье, бүхы юумэмнай муу гэжэ хэлэжэ болохогүй: ахашаг наһанай үхибүүд буряад хэлэеэ яһала мэдэдэг. Иимэ дүн баһал шэнжэлгээр баталагданхай. Энэнь улас дотор ябуулагдадаг ажалай, тэрэ тоодо Буряад хэлэ сахин хүгжөөлгын программын ашаг үрэтэйе гэршэлнэ.

Мария Ванданова, Марина Иванова, Восток-Телеинформ.

Заметили опечатку? Выделите ошибку и нажмите Ctrl+Enter.