Буряад хэлэн дээрэ «бродилка»наада Буряадта зохёогоо

Уластабуряадхэлэндээрэшэнэнаадазохёогоо. Мэдээжэ уран зураашын гоё гэгшын зурагуудтай энэ наадан сугтаа саг үнгэргэгшэдтэ ехэ һонирхолтой байха. Тэрэ буряад хэлэ һайн мэдэхэ хүнүүдтэшье, мүн һая шудалжа байһан зондошье таараха юм. Илангаяа буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ иимэ наадан айхабтар хэрэгтэй гэжэ һанагдана. Тодорхойгоор - Восток-Телеинформ гэһэн мэдээсэлэй агентствын толилго соо.

Буряад ба англи хэлэнүүдтэ һургаха үүргэтэй «Арга» гэһэн тус наада хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор Эржэна Доржиева, түүхын эрдэмэй дид-доктор Дарима Санжиева, социологиин эрдэмэй доктор Сембрика Иванова гэгшэд зохёогоо юм. Тэдэ гурбуулан болбосоролой һалбарида хабаатай хадаа, хэшээлнүүдтэ иимэ һонин хэрэгсэлэй тон хэрэгтэйе һайн ойлгодог. Энэ наадан түрэл хэлэ үзэлгэдэ хубита оруулха гэжэ тэдэ бата найдана.

Түрүүшынхиеэ иимэ наада зохёоһон тухай Восток-Телеинформынсурбалжалагшада Дарима Санжиева хөөрэхэдөө, иимэ бодол хэдэн жэлэй саана түрөө һэн гэжэ тэмдэглээ.

- Түрэлнүүдни буряад хэлэ заадаг байгаа. Бишье буряад интернадта хүдэлһэмби. Тиимэһээ буряад хэлэ сахин хамгаалгын болон шудалалгын шиидхэгдээгүй асуудалай хэр зэргэ шухалыень мэдэнэб, ойлгоноб, - гэжэ тэрэ онсолоо. - 2005 ондо ЮНЕСКО буряад хэлые дэлхэйн үгы боложо байһан хэлэнүүдэй Улаан дэбтэртэ дэмы оруулаа бэшэ ха юм даа. Минии басаган түрэл хэлэн дээрээ дуугардаг, харин хүбүүмни хөөрэлдэдэггүй. Танилнуудаймни үхибүүд баһал иимэ байдалтай. Хэнэйшье мэдэһээр, мүнөөнэй хүүгэд буряад хэлэнэй хэшээлдэ балай дурагүй. Минии һанамжаар, шалтагааниинь - һонигүй хэшээлнүүд: һургалгын онол арганууд ехэнхидээ заншалта байдаг, үсөөхэн лэ багшанар шэнэ зүйлнүүдые хэрэглэдэг. Зааха онол аргыень болон хандасаяа хубилгаха, үхибүүдые һонирхуулха хэрэгтэй. Энэ талаар нааданай түхэл хүүгэдэй дура ехээр татадаг ха юм.

Дарима Санжиева мэдээ хадаа хэлэнэл даа: тэрэ хүнгэн бэшэ хэшээл - олон тоото нэрэ обогуудай, он жэлнүүдэй, үйлэ хэрэгүүдэй үгтэдэг түүхэ заадаг юм. Һурагшадайнгаа мэдээсэл бэлэхэнээр хадуужа, ойлгожо абахынь тула түүхэтэ он жэлнүүдтэ зорюулагдаһан наада зохёогоод, тэрэнэйнгээ туһаар үхибүүдые ЕГЭ-дэ бэлдэжэ, һайн дүнгүүдые туйладаг.

Наадангаа һургалга

Наада суг зохёогшоЭржэна Доржиева 33-дахи гимназидабуряадхэлэзаахадаа, хэшээлдэ хэрэглэхээр һонирхолтой ном хэрэгсэлэй үсөөн байһантай дайралдадаг. Буряадаар дуугардаг ехэ һонирхолтой хүүхэлдэй бии. Гэбэшье һурган хүмүүжүүлгын талаһаа харахада, гансал хүүгэдэй сэсэрлигтэ таараха шэнги. Зүгөөр һургуулида юу хэрэглэхэб? Тиин тэдэ хүүгэдтэшье, томошуулдашье буряад хэлэ шудалха хүсэл түрүүлхээр наада зохёохоёо шиидээд, мүнөөнэй залуушуулай ехэ дуратай «бродилка» наада шэлээ юм.

Нааданай үнгэтэ гоё талмай «байра» гэһэн зургаан хубида хубаагданхай. Наадагшад тэдэниие эхинһээнь эсэс болотор дабажа гараха ёһотой. Хабаадагшадай зорилго - «Гэр, бүлэ», «Ой, байгаали», «Сурхарбаан», «Байгал», «Сагаалган», «Табан хушуу мал» гэһэн сэдэбүүдээр асуудалнуудта харюусажа, үгэнүүдые һанажа, мүн оньһон үгэнүүдые оршуулжа, таабаринуудые таажа, тон түрүүн эсэстэ хүрэхэ. «Арга» наадан буряад арадай һайндэрнүүдэй удхаар зохёогдонхой һэн тула хүүгэдтэ элдэб янзын сэдэбүүдээр гол үгэнүүдые түргөөр, бэлэхэнээр хадуужа абаха арга олгоно. Үгэнүүд 92 хабтаһан дээрэ үгтэнхэй.

- Хабтаһануудай ара талада үгэнүүдэй оршуулга бэшэхэ гэһэн аад, танилсуулгын үедэ энэ бодолһоо арсаабди. Хүүгэдэй хэлэһээр, үгэнүүдые һанахада, таахада, бүри һонирхолтой. Саашадаа бидэ наадаяа үшөө һайжаруулхабди, багахан толи хабсаргажа, ондоо нютаг можонуудһаа айлшалһан аяншалагшадай, хэлэ оройдоошье мэдэхэгүй хүнүүдэй ядамаггүй наадахаар болгохобди, - гэжэ Дарима Санжиева хэлээ.

Наадан ехэ гоёор, үнгэтөөр зурагданхай. Тэрэниие хараһан лэ хүн зурагуудайнь онсо һайханиие тэмдэглэнэ. Компьютераар зурагдаһан бэшэ, харин бэлигтэй хүнэй гараар бүтээгдэһэн хадаа, зоной сэдьхэлдайраа ёһотой. Мииншье харажал байһайб гэхээр зурагууд юм. Тэдэниие Буряадай габьяата уран зураашан Ширап-Жамсо Цырендондокович Раднаев зураа.

Дүй дүршэлтэй багшанарһаа гадна Буряадай гүрэнэй Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ ехэ һургуулиин, Эдэй засагай дээдэ һургуулиин оюутад «Арга» гэһэн энэ наада зохёохо ажалда хабаадаһан байна. Гүрэнэймнай түб хотонуудта, нютаг можонуудта нютагаархидаймнай эмхинүүд тус наада туршажа үзөөд, ехэ зохидшоогоо юм. ВШЭ-гэй хуули эрхын факультедэй оюутан Номин Санжиева Москвагай оюутадай «Буряад оюутадай холбоон» гэһэн эмхиин буряадаар хөөрэлдөөнэй клубай хэшээлдэ тэрэниие асаржа наадуулаа.

Юрэнхылэгшын грант

Дарима Санжиевагай тэмдэглэһээр, наада зохёоходо, мүнгэ һомололгын асуудал тон бэрхэтэй байгаа. Тэдэ элдэб аргануудые зүбшэн хэлсэһэнэйнгээ удаа Юрэнхылэгшын грантда хабаадаха тухаймэдүүлгэ үгөө. Тиин тэдэнэй байгуулһан «Этнопланета» гэжэ угсаата соёлой түб абаһаар лэ илалта туйлажа, наада зохёогшод 500 мянган түхэригтэ хүртөө. Теэд түрүүшэгээр һанахада, нилээд ехэ мүнгэн шэнги аад, үнөөхи хэһээлтын хэмжээнүүдһээ боложо, саарһанай, хэблэлэй үйлэдбэриин сэнгүүд эгсэ ургажа, гаршань хоёр дахин эбхэгдээ. Иимэ байдалда тэдэ мүнгэеэ алмаха баатай боложо, эхиндээ түсэблэһэн 150 хабтаһанай орондо 92-ые барлаа юм.

Грантын мүнгөөр бүхыдөө 100 хэһэгээр наадан хэблэгдээ. Эрилтын ёһоор тэдэ худалдагдаха ёһогүй. «Эрхим багша» гэһэн болон Заншалта Сангхын ба Хамба лама Дамба Аюшеевэй үнгэргэдэг мүрысөөнүүдтэ шангууд болгон барюулагдаха. Үндэһэтэнэй номой санда эмхидхэгдэһэн наадантай танилсуулгын хэмжээ ябуулгада ерэһэн ниитын ажал ябуулагшадта зарим хубинь үгтөө, буряад хэлэнэй багшанарта баһа хүртэхэ. Жэшээнь, танилсуулгада ерэһэн 3-дахи гимназиин багшанарта «Арга» наадан үгтэжэ, тэдэ сентябриин 1-һээ хэшээлнүүдтээ хэрэглэжэ эхилхэ.

- 100 хэһэг гээшэ ехэшье бэшэл даа, - гэжэ Дарима Санжиева тэмдэглээ. - Манай наадаар олон зоной һонирхоһые, зохидшооһые хараадаа абажа, тэрэнээ бүри мүлеэд, дутуу дундануудыень заһаад, нэмэлтэ хэһэг хэблэхэ түсэбтэйбди. Тиигэжэ ерэһэн бэеэрээ наймаанда табихада болохо. Һүүлдэ хабтаһануудаа олошоруулха, үнгэнүүдээр, тоонуудаар даабаринуудые нэмэхэ хүсэлтэйбди. Үгэнүүдэй олошорходо, наадан бүри һонин болохо. Гадна түрүүшын хэһэгэй наада абаһан зоной хэрэглэхын тула хабтаһануудые амяарынь барлажа худалдахаар хараалнабди.

«Үндэһэн хэлэнүүдые ба угсаата соёлой шэглэлтэй бусад зүйл шудалалгые дэмжэхэ талаар Улас түрын «Бэлиг» түб» гэһэн гүрэнэй бюджедэй эмхи зургаан энэ түсэлөөр һонирхоо. Юуб гэхэдэ, бүридэлдэнь ажалаа ябуулдаг Буряад хэлэ хүгжөөхэ талаар Улас түрын түб буряад хэлэ зааха мүнөө үеын онол аргануудые дэлгэрүүлдэг юм. Түб һуралсалай шэнэ ном хэрэгсэлнүүдые зохёолгодо туһалдаг, грантнуудта мэдүүлгэ оруулхада, заабари зүбшэл үгэдэг. 2020 оной эсэстэ «Буряад Уласта 2021 – 2030 онуудта буряад хэлэ сахин хүгжөөлгэ» гэһэн гүрэнэй программа баталагдаа һэн. Зорилтонуудынь гэхэдэ, буряад хэлэдэмжэлгые үргэлжэ ба эмхи гуримтай болголго, тэрэниие мэдээсэлэй-харилсаанай оршондо нюдэндэ харагдама болголго, буряад хэлэ хүгжөөхэ талаар уласхоорондын ба нютаг можонууд хоорондын суг ажал бэелүүлгэ. Гүрэнэй программын ашаар һуралсалай хэрэгсэлнүүд бүтээгдэнэ, буряад хэлэ заадаг һургуулинуудай ба хүүгэдэй сэсэрлигүүдэй тоо жэлһээ жэлдэ олошорно, багшанарые ба оюутадые урмашуулгын нютаг можын хэмжээнүүд зохёогдоно.

- Иимэ дэмжэлгын, тэрэ тоодо Юрэнхылэгшыншье, Буряадай хэмжээнэйшье грантаар дэмжэлгын байһаниинь ехэ һайн, - гэжэ Дарима Санжиева тэмдэглээ.–Һанаһан хэрэгээ бэелүүлхэнь, һомололгодо хүртэхэнь хүнгэн болоо. Мүн юрэнхыдөө буряад хэлэ шудалалгада, сахин хүгжөөлгэдэ ехэ анхарал хандуулхадань, тон баяртайбди. Бидэ энэ туйлалта дээрээ тогтохогүйбди. Буряадай түүхэдэ хабаатай түсэл зохёон бэлдэжэ, грантда хабаадаха һанаатайбди.

Марина Денисова, Восток-Телеинформ.

Заметили опечатку? Выделите ошибку и нажмите Ctrl+Enter.