Буряадта бултанай баримталан хэрэглэхэ түрэлхи хэлэнэй нэрэ томьёонуудай суглуулбари баталаа

Уласта буряад хэлэнэй нэрэ томьёонуудые баталаа.«Үндэһэн хэлэнүүдые ба угсаата соёлой шэглэлтэй бусад зүйл шудалалгые дэмжэхэ талаар Улас түрын «Бэлиг» түб» гэһэн гүрэнэй бюджедэй эмхи зургаанай захирал Баяр БалдановайВосток-Телеинформгэһэн мэдээсэлэй агентствэдэ дуулгаһаар, нэрэ томьёонуудай үргэдхэгдэһэн суглуулбари түрүүшынхиеэ уластамнай бии боложо, Буряадта, мүн ондоо тээшье ажаһуудаг бүхы зон тэрэниие хэрэглэхэ аргатай.

Уластамнай гүрэнэй хэлэн болохо буряад хэлые хэрэглэхэдэ, ёһо дүримүүдыень баталдаг бүрин этигэмжэтэй гүрэнэй засагай зургаан хадаа Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман болоно. Гадна ёһо дүримүүдэйнь сахилгые хинадаг ба Буряадай гүрэнэй хэлэнүүдтэ оршуулга хангадаг юм. Баяр Балдановай хэлэһээр, 2016 оной февраль һарада уластамнай ниитын-улас түрын бодолгын нэрэ томьёонуудай түрүүшын суглуулбари баталагдаһан юм. Зүгөөр тэрээн соо оройдоол зуу гаран нэрэ томьёо байгаа. Тэрэниие Буряадай Толгойлогшын дэргэдэхи Буряад хэлэнэй комиссиин нэрэ томьёонуудай, бэшэгэй дүримэй болон газар уһанай нэрэнүүдэй талаар ажалай бүлэг бэлдэһэн юм. Тиигэжэ мүнөө бултанда мэдээжэ болоһон «улас», «яаман», «сайд» гэхэ мэтын нэрэ томьёонуудые нэбтэрүүлээ.

2020 ондо Улас түрын «Бэлиг» түбэй дэргэдэ Гүрэнэй оршуулгын албан байгуулагдаад, нэрэ томьёонуудай асуудал даажа абаа. Тиимэһээ шэнэ суглуулбариие тус албанай мэргэжэлтэд нэрэ томьёонуудай талаар ажалай бүлэгтэй суг хамта бэлдээ.

Энэ ажалда Оросой эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Монгол арадууд, буддын шажан болон Түбэд орониие шэнжэлэлгын хүреэлэнэй эрдэмэй хүтэлэгшэ хүдэлмэрилэгшэ Бабасан Цыренов (ажалай бүлэгэй хүтэлбэрилэгшэ), Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай Захиргаанай Үндэһэ яһатанууд хоорондын харилсаануудай болон эрхэтэдэй үүсхэл хүгжөөлгын талаар хорооной зүбшэлэгшэ Ринчима Романова, Улас түрын «Бэлиг» түбэй захирал Баяр Балданов, «Буряад-ТВ» телесубагай дамжуулгануудай эрхилэгшэ, мэдээжэ буряад уран шүлэгшэ Николай Шабаев, Улас түрын «Бэлиг» түбэй Гүрэнэй оршуулгын албанай хүтэлбэрилэгшэ Дыжид Мархадаева хабаадалсаа.

Шэнэ суглуулбари 775 үгэ ба холбуулалһаа бүридэнэ ба хэдэн хубида хубаагданхай: засагай зургаануудай нэрэнүүд, сэдэбтэ нэрэ томьёонууд, үзэглэн хуряамжалалнууд. Гадна урдахи суглуулбариин 122 нэрэ томьёо оруулагдаа. Шэнэ соонь засагай зургаануудай, тушаалнуудай нэрэнүүдһээ гадна һүүлэй үедэ буряад хэлэндэ бии болоһон шэнэ нэрэ томьёонууд оронхой. Энэ хадаа компьютертай, ниигэмэй сүлжээнүүдтэй, шэнэ түхэлэй ажал хүдэлмэритэй холбоотой ойлгосонууд болоно. Жэшээнь, «фриланс», «франшиза», «франчайзинг» гэхэ мэтын нэрэ томьёонууд буряадшалагдаа.

- Суглуулбари бүридхэхэдөө, бидэ һүүлэй 10 жэлэй туршада бии болоһон тон ехэ хэрэглэгдэсэтэй үгэнүүдые ба нэрэ томьёонуудые абаабди, - гэжэ Баяр Дашеевич тэмдэглээ. –Хэлэнэй оршон ходо хубилжа байдаг. Жэшээлбэл, ород хэлэндэ олон үгэнүүд англи хэлэнһээ ерээ, мүн нэбтэрһэн зандаа. Буряад хэлэндэ баһал тиимэ – шэнэ нэрэ томьёонууд хэлэнүүдэй бэе бэедээ нүлөөлхэдэ мүндэлнэ. Тэдэнэй яһала олыень бидэнэй оршуулхада, дүримтэ түхэлынь тогтоогдобо гээшэ. Энэ хадаа нилээд орёо ажал юм. Хүн зоной ондо ондоо бүлэгүүдтэ энэ үгэ яажа хэрэглэгдэнэб, толинууд соо, тэрэ тоодо монгол хэлэндэюун гэжэ тайлбарилагданаб, шэлэгдэһэн түхэлынь хэр зүб бэ гэжэ сэгнээбди. Эдэ үгэнүүдэй хэрэглэлгые хаа хаанагүй хинахань бэрхэтэй юм ааб даа. Хүнүүд нютаг хэлэн дээрээ хэлэдэгээрээ саашадаашье хэлэһээр байг. Энэнь одоол хэлсээнгүй. Зүгөөр бэшэмэл хэлэндэ эдэ нэрэ томьёонууд заабол сахигдаха ёһотой. Жэшээлбэл, эмхи зургаануудта болон эмхинүүдтэ заатагүй баримталагдаха болоно.

Нэрэ томьёонуудай суглуулбари буряад хэлые уласай гүрэнэй хэлэнэй зэргээр хэрэглэхэдээ, тэрэнэй ёһо дүримүүдые баталха гурим тухай Буряадай Засагай газарай тогтоолоор хараалагдаһан бүхы шатануудые, тэрэ тоодо олониитын зүбшэн хэлсэлгэ дабажа гаранхай. Тиигэжэ тэрэ албан ёһото зэргэтэй боложо, хэрэглэгдэхээр зууршалагданхай.

Даб дээрээ суглуулбари сахим янзаар хүн зондо дурадхагдана: тэрэниие «Буряад үнэн» мэдээсэлэй агентствын сайт дээрэ болон хуули ёһоной мэдээсэлэй www.pravo.gov.ru гэһэн интернет-портал дээрэ хаража болохо. Харин сентябрь һарада барламал янзаар бүтээжэ, номой сангуудта, һургуулинуудта, засагай зургаануудта, буряадаар бэшэдэг, дамжуулдаг сэдхүүлшэд ба сурбалжалагшадта эльгээхээр хараалагдана. Юрэнхылэн хэлэхэдэ, тус суглуулбари һурагшадһаа, оюутадһаа эхилээд, буряад хэлэндэ хабаатай бүхы хүнүүдтэ туһа болог гэжэ бүтээгдээ юм гэжэ Улас түрын «Бэлиг» түбтэ онсолоо.

Тиихэлээрээ ганса Буряад орондо бэшэ, буряад яһатанай ажаһуудаг бүхы нютаг можонууд ба гүрэнүүдтэ хэрэглэгдэхэнь дамжаггүй. Мүнөө Агын Буряадай тойрогто эдэбхитэйгээр хэрэглэжэ байна, Усть-Ордын Буряадай тойрог эринхэй. Энэнь зүйтэй гээшэ ааб даа. Юуб гэхэдэ, гурбан можо нютагуудай – Буряад Уласай, Эрхүү можын болон Үбэр Байгалай хизаарай болбосоролой яамануудай хоорондо буряад хэлэ зааха талаар ниитэ нэгэн оршон байгуулха тухай хэлсээн бэелүүлэгдэнэ. Энээнһээ уламжалан, һуралсалай номуудые зохёоходо, шэнээр хэблэхэдэ, баталагдаһан эдэ нэрэ томьёонууд оруулагдаха, харин багшанар мүнөөнһөө хэшээлнүүдтээ хэрэглэжэ эхилхэ.

- Иимэ ажал хадаа буряад арадай тон сэнтэй баялигай нэгэн болохо түрэл хэлэхамаагүй, ором дүримгүйгөөр, «дураараа (шадаһаараа, дуулаһаараа бэшэнэб)»гэһэн заршамаар хэрэглэһэнэй хойшолондобэшэмэл хэлэндэмнай эмхи гуримгүй, худхаляата байдалай тогтохогүйн тула тон хэрэгтэй, - гэжэ оршуулгын албанай хүтэлбэрилэгшэ Дыжид Мархадаева тэмдэглээ.

Сентябрь һараһаа болбосоролой һалбарида түрэл хэлэнүүдые зааха талаар холбоото уласай гүрэнэй шэнэ жэшээтэ хэбүүд хүсэндөө ороно гэжэ тэмдэглэе. Ушар тиимэһээ мүнөө һуралсалай ном һудар шэнэлхэ ажал эрхилэгдэжэ байна. Гурбан жэлэй туршада номууд хубилгагдажа, нэрэ томьёонуудай шэнэ суглуулбари хэрэглэн хэблэгдэхээр хараалагдана. Тиигэжэ хүүгэд сэсэрлигэй болон һургуулиин наһанһаа элдэб янзын үгэнүүдэй ба нэрэ томьёонуудай зүб бэшэлгэдэ ба үгүүлэлгэдэ дадажа эхилхэ. Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай Буряад хэлэ хүгжөөхэ талаар түбтэ тус суглуулбари шэнэ нэрэ томьёонуудые үргэн хэрэглэмжэдэ оруулжа, буряад хэлэ сахин хүгжөөхэ хэрэгтэ хубита оруулха гэжэ найдана.

Марина Денисова, Восток-Телеинформ.

Заметили опечатку? Выделите ошибку и нажмите Ctrl+Enter.