Филологиин эрдэмэй кандидат, доцент, Россиин эрдэмэй академиин сибириин таһагай Монгол, Түбэд оронуудые болон Буддын шажан шэнжэлдэг институдай ахамад эрдэмтэн «Буряад хэлэнэй электронно торхо” гэһэн проектын ударидагша Любовь Бадмаеватай хөөрэлдөөнһөө.

– Мүнөө сагта компьютерай дэлгэржэ байгаа сагта ажаһуунабди.  Булта мэдэнэ гээшэбди, интернедтэ “Буряад хэлэнэй электронно торхо”оруулагданхай. Хэзээ иимэ проект зохеохо гэжэ шиидээбта. Хаанаһаа эхиеэ абанаб?

–Web. corpora.net гэһэн сайт дээрэ “Буряад хэлэнэй электронно торхо” 2012 ондо «Буряадай торхо» гэжэ нэрэтэйгээр оруулагдаһан.Сахим маягаар буряад хэлэн тухай бии болгохо ажал хэдэн жэлэй урда ябуулагдаа. Россиин эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Монгол, Түбэд оронуудые болон Буддын шажан шэнжэлдэг Институдай хэлэ шудлалгын таһагта үндэһэлээ. Зохеон байгуулһан бүлэг соо суг ажаллаһан – Ю.Д. Абаева, Г.Н. Чи­митдоржиева болон О.С. Ринчинов гэгэшэд. Бэлэдхэлэй ажал үнихэн саг соо хэгдээ юм ааб даа. Энэмнай сахим аргаар бүтээлнүүд үгы байгаа ха юм. 3-4 жэлэй туршада материалнууд суглуулагдаа, гол зорилгонууд табигдажа, буряад хэлэ шудлалга шата бүхэниинь тодорхойгоор шэнжэлэгдээ. Тиигэжэ бэлэдхэлнай дүүрэхэ тээшээ болоод 2011 ондо туршалгын «Корпус бурятского языка» гэжэ нэрэтэйгээр бүлэг нээгдээ. О.С. Ринчиновэй зохеоһон буряадай уран зохеолнуудта конкорданснууд хэгдээ. Нэгэ хэды болоод туршалгын бүлэгнай хаагдашоо бэлэй. Саашадаа энэмнай еһото «Буряадай торхын» нээлгэндэ үндэһэ һууринь боложо үгөө.

Булта мэдэнэ гээшэбди, ямаршье эрдэм шэнжэлгэ нэгэ газартаа тогтодоггүй. Лингвистикэдэ илгаагүй. ХХ–дохи зуун жэлэй һүүл багта ХХI-дэхи зуун жэлэй эхиндэ “кор­пусная лингвистика” хүгжэжэ эхилээ. Торхо соохи мэдээсэл гээшэмнай (фонема, морфема, үгэ, мэдүүлэл гэхэ мэтэ). Корпус гэһэн үгын оршуулга – торхо, армаг бэе, нэгэдэл гэжэ хэлэгдэнэ. Хэлэнэй торхо гэжэ хэлэбэл тааруу. Хэлэнэй торхо бүтээлгэндэ хэлэ шудлагшадтай хамта компьютерай мэргэжэлтэд нягтаар хүдэлөө.

Буряд хэлэнэй текстнууд соохи  үгэнүүд 2,5 саяда хүрэнэ. Тэрээн соонь уран һайханай, эрдэмтэ һуралсалай, ниитын яряанай үгэнүүд. Электрон торхо соо ХХ-дохи зуун жэлэй эхинһээ эхилээд мүнөө саг болтор гараһан уран зохеол хэблэгдээ.

– Буряад хэлэнэй электронно сахим шэнэ үгэнүүдээр, материалнуудаар баяжуулхада ямар бэрхэшээлнүүд тохеолдоноб?

– Тон ехэ бэрхэшээлынь гэхэдэ, тэрэ текстнүүдые бэлдэхэ, заһаха, шүүмжэлхэ мэргэжэлтэд, ажалшад дуталдана. Мүн тиихэдэ тэдээндэ түлэхэ мүнгэ алтанай хомордол үзэгдэнэ. Хэлэ шудалалгын талаар бэрхэшээл бии.

–Буряад хэлэ бэшэг үзэлгэндэхэлэнэй торхо ямар туһа хүргэхэ шадалтайб? Эрдэм шэнжэлгын ямар һалбарида үшөө туһатай байхаб?

– «Буряадай торхо» гээшэмнай буряад хэлэнэй талаар эрдэмтэ ажал хэжэ байһан зондо туһатай байхаар хараалагдана. Грамматикын, синтаксисай, морфологиин, лексикын, үгын бүридэлэй, толи бэлдэлгын ажалнуудта хэрэгтэй.Үшөө юундэ туһатай байхаб гэхэдэ, элдэбын эрдэмтэ конференци, суглаануудта элидхэл, эрдэмтэ ажал бүтээлгэндэ туһатай. 2019 оной октябрь һарада манай хэлэнэй торхо хэрэглэн буряад хэлэнэй синтаксисаар эрдэмэй докторой диссертации хамгаалган үнгэрөө. Энэ проект зондо туһатай байха гэжэ мэдэжэ байнабди. Хэлэнэй торхо хэрэглэгшэд жэлһээ жэлдэ ургажал байна.

– “Хэлэнэй торхо” буряад хэлэ үзэлгэндэ дунда һургуулинуудта хэр зэргэ хэрэглэгдэнэб?

– Энэмнай буряад хэлэ, уран зохеол үзэлгэндэ ехэ туһатай. Олон һургуулинуудта түрэл хэлэнэй багшанар энэ торхо хэрэглэн хэшээлнүүдэ зохеоно. Торхын аргаар хэшээл үгэхэ гэһэн шэнэ ойлгосо бии болонхой. Энэ технологиин аргаар һурагшад бүри гүнзэгыгөөр хэлэ шудалжа, өөрын һанал бодолоо, ойлгоһоноо хөөрэхэ болоно. Тиихэдээ үгэгдэһэн материалаа һайн ойлгоно гээд хэлэлтэй. Мүнөө сагта, буряад хэлэнэй үзэлгэн яһала шахардуу байдалда ороод байхада, хэлэнэй торхо туһа, нэмэри болохонь шухала.

– Хэлэеэ шудалха һанаатай, хэшээлнүүдтээ хэрэглэхэеэ һанаһан баншанар яагаад хэлэнэй корпустой танилсаха аргатайб?

– Энэ проектэтэй танилсахаяа һанабал, “Буряад хэлэнэй электрон торхын” сайт дээрэ орожо танилсаха аргатайт. Уудалан харахадатнай эгээн эхиндэнь яагаад хэрэглэхэ тухай мэдээн дэлгээтэй байха. Өөһэдөө яарангүй танилсажа, ойлгогдоогүй үгэнүүдээ тэндэнь ойлгожо боломоор. Үгын удха оруулагданхай. Жэшээлхэдэ хэрэгтэй уран зохеолшонойнгоо нэрэ бэшэхэдэ гаргажа үгэхэ. Буряад хэлэнэй дүримээр асуудалнууд гарабал баһал түргэхэн олоод үгэхэ. Буряад хэлэ мэдэхэгүй, али һаяа шудалжа байһан уладууд ородоор үгэнүүдээ бэшэжэ бэдэрхэ арга хараалагданхай. Эндээл зүб, бурууень шалгажа боломоор. Уншагшадай нэмэри юумэнүүдые оруулхаяа һанаабол бидэ ехэ баяртай байхабди. Текстнүүдые бэлдэхэдээ бидэ олонииень харангүй, шанартань анхарал табинабди. Түрэл хэлэнэйнгээ дүрим шанга сахижа ябаха еһотойбди. Уран зохеолой хэлэн байха еһотой. Литературна хэлэмнай нютагуудай аялгаһаа баяжуулагдана гэжэ хэлэнэ ха юм биб ди. Энэ тэрэ асуудалай гараа бол, заатагүй хандаарайгты. Шэнэлхэ, нэмэри оруулха һанатай байбалтнай бидэ ходол баяртайбди. Саашанхи ажалдаа хэрэглэжэ байхабди. Түрэл һайхан буряад хэлэмнай хосоржо үгы болохогүйн тула мүнөө сагай эрилтэнүүдтэ таарамжатай интернедэй хүсэ шадал хэрэглэн хэлэеэ шудалха саг ерээ гээшэ ааб даа.

Харнайн хүбүүн

Заметили опечатку? Выделите ошибку и нажмите Ctrl+Enter.