Интервью

Буряад хэлэнэй талаар асуулта


15 октября 2021 г., 16:25

Буряад хэлэнэй талаар асуулта, шэнжэлгэ Эрдэм ухаанай яаманай даабаряар России эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Монгол, Түбэд оронуудые болон Буддын шажан шэнжэлдэг хүреэлэн  үнгэргэһэн байна. Энэ ушараар бидэ Монгол , Хитадай Шэнэхээн оронуудаар нүүдэл шэнжлэгэ хэһэн, Социолгиин эрдэмэй кандидат Дамдин Доржиевич Бадараевтай хөөрэлдөө эмхидхээбди.

-Дамдин Доржиевич, энэ нүүдэл шэнжэлгэ хэды ондо үнгэрээб?

- 2017 ондо Буряад хэлэн ямар байдалда байнаб, хээрын шудалгаан болоо. Шэнэхээн, Монгол ороноор ябагдаа. Имагтал буряад угсаатанай ажаһуудаг нютагуудаар ябагдаа.

Монголдо һууһан буряадууд үсөөн арадуудай дунда дүрбэдэхи һуури эзэлнэ. Анхан сагта нүүдэлшэ арад байһан хадаа буряадууд хилэ гээшые мэдэхэгүй, малаа дахаад лэ урагша хойшоо ябадаг байгаа гээшэ ааб даа. Теэд 1915 оной Хяагтын хэлсээгээр хилэ татагдажа, байдал хубилаа. Хилын хаагдаха байгаа сагта олон буряадууд малаараа монгол ороной талада малаа бэлшээжэ, гү, али зуһаландаа байхадань гэнтэ хилэ хаагдашоо. Үшөө засаг һэлгэлдэхэдэнь бултанда мэдээжэ ха юм даа, олон буряадууд зорюута хилэ дабажа, Монгол орон руу тэрьелжэ зөөһэн ха юм даа. Нүүжэ гараһан буряадуудай олонхинь Монголой Дорнод, Хэнтэйн аймагуудаар нютагжан һуурижаһан байдаг. Баруун аймагуудаар гэбэл Сэлэнгэ, Булган аймагууд. Юрэдөө хилын хажуугаар дүтэ һууһан буряадууд гээд тооломоор байна. Агын, Хэжэнгын, Яруунын. Бүхыдээ эрдэмтэдэй шэнжэлгэнүүдээр хоридохи зуун жэлэй эхеэр Монгол орон 30 000 үлүүтэй зон зөөжэ ошоһон. Мүнөөнэй сагта монголой буряадууд үсөөн боложо байна гээд хэлэгдэнэ. Энээнь 2018 оной Монголой тоо бүридхэлдэ гэршэлэгдэнэ. Тиигээшье һаа,бидэ буряадуудбди гэжэ ходол хэлэжэ, залуу үетэндээ, үри хүүгэдтээ ходол хэлэжэ, омогорхожо байдагынь һайшаалтай.

-Танай ямар сагта нүүдэл шудлалгада ябаһан байнабта, зун байгаа гү?

-Бидэ хилэ гаража, харгы мэдэхэгүй байһандаа нэгэ урдаа ябаһан автомашина дахаад ябан гэһээмнай тэрээн соо Монголой дээдэ сургуулиин профессор һуужа байгаа. Танилсажа хөөрэлдөөд, ябаһан зорилгоороо хубаалдахадамнай бидэндэ харгы харуулжа, мэдэхэ, шадаха юумээрээ бидэнтэй хубаалдаһан байһандань аргагүй ехээр баяртай байгаа һэмди. Бидэ намарай сагта тэрэ аймагуудаар ябаабди. Тала дайда шарлашанхай, баһа өөрын һайхан саг гээшэ ааб даа. Ябаһаар лэ Чойбалсан хото хүрээд саашанхи харгыгаа тодорхойлообди. Нүүдэл шэнжэлгэдээ бидэ гурбан һомон хүрэхэ байгаабди. Дашбалбар, Баяндүн, Дадал һомон болоно. Дашабалбар хөөрэхэ болоо һаа, яһала үргэн талада тарашаһан һомон. Олонхи зониинь буряад угсаатан. Улаан-Баатарһаа 700 модо холо. Дашбалбарай дунда һургуулида ошожо, танилсажа, буряад хэлэ шэнжэлжэ ябанабди гэжэ гол зорилгоео хөөрөөбди. Һургуулиин шабинартай хөөрэлдэхэдэмнай халха хэлэн дээрэ зугаалхаяа һанана. Харин томошуул, аха захатан буряадаар зугаална. Һургуулида һураха гол программань халха хэлэн дээрэ зохеогдоһон байхадань тиинэ гээшэ ааб даа. Манай буряадташье мүнөө тиимэ байдал тогтонхой ха юм даа. Гүрэнэй хэлэн ород байхадаа багашуулнай ород руугаа шунан ороно. Гар утаһан, телевизор гэхэ мэтэ халха байгаашье һаань, тэндэхи буряадууд хэлэеэ аршалха, хүгжөөхэ гээшые ехэтэ оролдоно. Буряад хубсаһаяа үмдэжэ, буряад гое дуунуудаа хангюурдажа, элинсэгүүдэйнгээ хэжэ байһан ажалые үргэлжэлүүлхэ гэжэ оролдожо байһаниинь һайхашаагдаа. Дашабалбарта ажалаа түгэсээд, удаадахи нютаг Баяндүн хүрээбди. Баяндүн Дашабалртаа ороходоо талмайгаараа, хүн зонойнгоо тоогоор бага нютаг байгаа. Баһал буряадууд олоороо ажаһуудаг. Улаан-Баатартаа бага зэргэ дүтэ гэжэ уншаа һэмди. Гайхаһан юумэн гэхэдэ, хүдөөһөө Улаан-Баатар гү, али томо хотонууд руу арад зон зөөжэ ошоно гэжэ хэлсэнэ гэжэ дуулаа һэм. Харин энэ гурбан нютагуудаар ябахада, байдал тиимэ бэшэ. Хүүгэдэй сэсэрлигүүд, дунда һургуулинуудынь багашуулаар  дүүрэн байгаа. Сүлөө һуури үгы байдаг гэжэ хэлээ. Залуу мэргэжэлтэд нютагаа бусана, хото городоор үлэһэн багшанар, эмшэд, бусад мэргэжэлтэн нютаг руугаа бусажа ерэнэ. Буряадууднай тэндэ баһал амгалан тэнюун, еһо заншалаа сахижа, буряадаараа хөөрэлдэжэ ан бун ажаһууна һэн даа. Тэндэһээ гаража Хэнтэйн аймагай дадал һомон морилон ошообди. Хэнтэйн аймаг ороходомнай байгаалинь тад ондоо, хада уулатай, модо шулуутай, гол горхотой, аймаг байгаа. Тала дайдаараа тиимэ ехэ бэшэ. Дорнод аймагһаа бага. Онон голой ерьэдэ оршоһон нютаг байгаал һэн даа. Монголой нюуса тобшо соо бэшэгдэһэн газарнуудаар ябаабди. Дэлюун болдог, Чингисэй гурбан нуур, гэжэ түүхэтэ газарнуудаар бидэниие дахуулаад харуулаа. Хэнтэйн аймагта гурбан, Дорнод аймагта дүрбэн һомондо буряадууд олоороо һуудаг байна гэжэ хэлэгдээ.

Һургуулинуудта анкетировани хэһэн байгаабди. Үрэ дүнгүүдээрнь хэлэбэл һургуулинууд үхибүүд буряад хэлэеэ 85 хуби багашуул мэдэхэ байна. Дадал һомоной багашуулай 37 хубинь буряад хэлэеэ мэдэхэ, зугаалдаг байна. Ушарынь гэхэдэ Дадал һомондо буряадуудай тоон бага зэргэ үсөөн. Гурбан һомонгуудаар анкетын дүргүүдые харабал. Һургуулида орохын урда тээ багашуулай 52 хубинь  буряад хэлэеэ мэдэхэ байна.  Энэнь гэртээ һайн мэдэнэ, хөөрэлдэнэ гэжэ хэлэмээр байна. Һургуулида орожо халха аялгада ороходоо, минии түрэл хэлэн буряад гэжэ бэшэһэн хуби 26-да хүрээ. Буряад хэлэеэ хаана хэрэглэдэгбдтэ гэжэ асуудалда 10 хубинь һургуулида гэжэ харюу үгэгдэһэн байгаа. Харин гэртээ 51 хуби хөөрэлдэдэгэбди гэжэ харюусаа. Гэртэхинэйтнай хэлэн ямар бэ, ямар хэлэн дээрэ хөөрэлдэдэгэб гэжэ асуухадамнай оройдоо 30 хубинь буряадаараа зугаалдаг байна гэжэ мэдээбди. Сэсэрлигтэ ябадаг багашуулай гэртэхинтэй шэнжэлгэ хэхэдэмнай, тэдэнэрэй 26 хубинь буряадаар гэртээ хөөрэлдэдэг байба. Һонирхолтойнь гэхэдэ гэртээ аба эжынэр буряадаар хөөрэлдөөд, үхибүүдтэеэ халхаараа зугаалдаг гэжэ мэдэгдээ. Хитадай Шэнэхээндэшье, Монголой буряадуудай һуудаг һомонуудта буряад хэлэнэй хэшээлнүүд үгы, гэртэхинэй шадалаар буряад хэлэн аиды мэндэ байна гэжэ ойлгообди. Мүн һургуулиин багшанарай туһаламжа баһа ехэ байна. “Һ” болон “С” үзэгүүд дээрээ һургуулиин багашуул торолдохоео һанана гээд багшанар, гэртэхин хэлэнэ бэлэй. “Һ” үзэгөөр хэлүүлбэл саашадаа буряад хэлээрээ харилсаха, мэдэхэнь бэлэн байха гээд хэлэгдээ. Хэлэеэ мэдэхэгүй арад байха гү гэжэ асуудалдамнай һурагшалһан зоной 80 хубинь хэлэеэ алдаһан арад бэшэ гэжэ хэлээ. Түрэл хэлэеэ мэдэхэгүй зон ямар арад байхаб даа. Хэн гэжэ нэрлэгдэхэ болоноб гээд бэшэнэд һэн.

Монгол, Хитад оронуудаар ябаһан нүүдэл шудлалгымнай үрэ дүн гэхэдэ ном боложо гаргагдаа. Тэрэ ном соо тодорхойгоор бэшээтэй байха.

Харнайн хүбүүн

Заметили опечатку? Выделите ошибку и нажмите Ctrl+Enter.

Фото: Страница Бадараева в ВК

Поделиться
Поделиться
Отправить
Поделиться
Поделиться
Поделиться
Отправить
Поделиться

Комментарии к новости

В связи с ужесточением требований, связанных со сбором и хранением персональных данных, мы отказались от размещения комментариев на нашем сайте. Если вы желаете высказаться по тому или иному информационному поводу, предлагаем сделать репост публикации в любую сеть и оставить там свой комментарий на личной странице. Сбор персональных данных на этом сайте не осуществляется.

Другие интервью

27 марта 2024 г.

«Душа дерева»: в Бурятии владелица семейной мастерской по дереву рассказала о своей работе

Семейная мастерская «Lazer 03» занимается лазерной резкой по дереву. Создает сувениры, изделия из дерева под заказ, именные линейки, деревянные часы, фоторамки, копилки и многое другое. Владелица семейной мастерской Елена Меркель рассказала в интервью Восток-Телеинформо своей работе, о том, сложно ли работать с деревом и есть ли у него душа.

29 ноября 2023 г.

«Самое главное в бизнесе – это люди»: В Бурятии владелец магазина автозапчастей рассказал о своей работе

В Бурятии владелец магазина автозапчастей «Автомир» рассказал о своей работе, 33-летний предприниматель Кирилл Пашинский открыл свою торговую точку в селе Петропавловка около 14 лет назад. О специфике своей работы, о работе СТО и рынке автозапчастей, а также о господдержке он рассказал в интервью Восток-Телеинформ.

15 ноября 2023 г.

«Матрешки, скалки и волчки»: В Бурятии художница делает удивительные сувениры из дерева

Художница Ирина Акинфеева из Улан-Удэ в своей мастерской «Чудодел» создает расписные сувениры из березы и липы. Работы разлетелись по всему миру и хранятся в семьях из Китая, Австралии, Канады. В интервью Восток-Телеинформ художница рассказала, как любовь к рисованию превратила в бизнес и зачем восстанавливает старинные игрушки.

2 октября 2023 г.

Банк России: Бизнес Бурятии помогает нам лучше понять ситуацию в экономике республики

Банк России провел встречу с бизнесом и властями Бурятии. темой встречи стало повышение ключевой ставки до 13% - компании пытались понять, чего ждать дальше. Зачем Банк России встречается с бизнесом, что происходит с инфляционными ожиданиями и как на инфляцию могут влиять предприятия республики – в интервью с первым заместителем начальника Сибирского ГУ Банка России Мариной Асаралиевой.

1 октября 2023 г.

Депутат Народного Хурала Бурятии Анатолий Дымчиков: Земляки помогают мне сохранить рабочий настрой

Новый седьмой созыв Народного Хурала Бурятии провел сегодня, 25 сентября, первую установочную сессию. Депутаты выбрали спикера, вице-спикеров, председателей комитетов и определили составы комитетов. В один из комитетов вошел новичок в парламенте Бурятии, депутат от 29 одномандатного округа Анатолий Дымчиков. О впечатлениях от первой сессии и планах он рассказал в интервью ИА «Восток-Телеинформ».

Лента новостей
28.03.2024

Глава Бурятии поблагодарил семью Матхановых за передачу собственности городу

20:29

В Улан-Удэ запустят один автобус по маршруту №82

18:24

«Городские маршруты» станут на 100% муниципальными

18:22

Команда «ТимлюйЦемента» отличилась на конкурсе «Территория профессионалов»

18:16

Улан-удэнец украл со скамейки телефон, но его нашли

18:02

Бурятия выделит еще 4 миллиона на ремонт школы после обстрела в ДНР

17:38

В Бурятии закрыли еще одну ледовую переправу

17:32

Спорт-опрос ВТБ: дальневосточники выбирают регулярные силовые тренировки и фитнес

16:54

В селе Бурятии неизвестные сломали общественный туалет

16:52

Аналитика МТС: 28% сотрудников сливают рабочие логины и пароли в фишинговых рассылках

16:43

Житель Бурятии отправится в колонию за кражу сумки из подъезда

16:35

Жительница Бурятии едва не убила сожителя, его спасли очевидцы

16:23

В Улан-Удэ проверяют работу пожарных гидрантов

16:17

Путин присвоил 75-й бригаде из Улан-Удэ почетное наименование «гвардейская»

15:58

Сессия Народного Хурала: В бюджете Бурятии предусмотрели дополнительные деньги на переселение из аварийного жилья

15:32

Вспышка ротавирусной инфекции произошла в детском саду Бурятии

15:28

В Бурятии девушка обокрала приютившую ее пенсионерку

14:37

В Улан-Удэ чемпион мира показал мастер-класс каратистам

14:33

В Бурятии подросток попросил у мужчины телефон для звонка и перевел себе его деньги

13:57

Почти 5 тысяч семей Бурятии потратили маткапитал на улучшение жилищных условий

13:54

Актер из Улан-Удэ сыграл в новом комедийном сериале ТНТ

13:16

В Улан-Удэ изменится расписание на маршруте №2

13:06

Родные погибших участников СВО: Установка этого памятника для нас имеет очень большое значение

13:00

В Бурятии многодетная мать из-за ревности до смерти избила подругу

12:53

Народный Хурал Бурятии установил порядок создания участковых комиссий в удаленных воинских частях

12:52

Более полумиллиона клиентов «Открытия» перевели свои сбережения в ВТБ

12:49

Народный Хурал Бурятии принял законопроект об отмене прямых выборов мэра

12:43

Игорь Шутенков: потребность в Мемориале участникам СВО в Улан-Удэ назрела

11:57

Река Селенга подступает к домам в поселке Сотниково в Улан-Удэ

11:31

В Улан-Удэ инвалид первой группы добился перерасчета за теплоэнергию

11:14

Житель Бурятии лишился «Жигулей» из-за пьяной езды

11:08

Сессия в Народном Хурале Бурятии началась с минуты молчания

11:07

Жителя Бурятии приговорили к 3 годам исправительной колонии за хранение наркотиков

11:05

Внеочередная сессия проходит в Народном Хурале Бурятии

11:01

ВТБ внедряет ИТ-инструмент для бесшовной миграции клиентов из банка «Открытие»

10:50

В колонии № 2 сегодня день открытых дверей

09:41

В Бурятии работнику лесхоза выдали зарплату после вмешательства прокуратуры

09:23

С улиц Улан-Удэ вывозят рассыпанный за зиму песок

09:13

В Закаменском районе запустили временный мост

08:57

Кяхтинский район Бурятии готов к пожароопасному сезону

08:49

Первая партия гуманитарной помощи из Бурятии доставлена в Монголию

08:46

Краткий зурхай на сегодня от настоятеля Курумканского дацана Гандан Ше Дувлин

06:00

27.03.2024

В Бурятии поезд насмерть сбил женщину

21:42

В Монголии прошли В2В встречи предпринимателей из бизнес-миссии из Бурятии

21:25

В Улан-Удэ реализуют 15 социальных проектов молодежи

20:04

В Бурятии выросло производство мебели, одежды, продуктов и компьютеров

19:07

В Бурятии маркирована половина сельхозживотных

18:30

В Улан-Удэ студент украл из чужих машин магнитолу, электрошокер и фонарь

18:00

Буйного улан-удэнца арестовали на 5 суток за неповиновение полицейским

17:39

В Улан-Удэ приступили к реализации мастер-плана

17:32

В Бурятии пожарный-парашютист едва не погиб из-за сильного ветра

17:02

Погода завтра снова не порадует жителей Бурятии

16:33

Пожарные Бурятии спасли из горящего гаража автомобиль и трактор

16:19

В Улан-Удэ двух подростков обнаружили ночью в компьютерном клубе

15:50

Два ВУЗа из Бурятии представили проекты по развитию экономики республики

15:48

Группа ВТБ заработала 61,3 млрд рублей за первые два месяца 2024 года

15:34

В Бурятии пожарные отрабатывают прыжки с парашютом

15:23

Бойцы СВО из Якутии научились лепить буузы

15:10

В пригороде Улан-Удэ разбился парашютист

14:59

В Бурятии фермер купил за 700 тысяч рублей быков, но животных не получил

14:26



пїЅпїЅпїЅпїЅпїЅпїЅпїЅ Orphus